-
Узб
-
Рус
Узб
Рус
Ranglarni qabul qilish patalogiyasi – nasliy hususiyat bo’lib, u nafaqat tibbiy, balkiijtimoiy muammo bo’lib hisoblanadi. Inson ranglarni qabul qilishi buzilgan bo’lsa, kasb tanlashda cheklovlarga uchraydi, ayrim hollarda (ranglarga nisbatan to’li? ko’rlik) avtomobil haydash imkoniyatidan mahrum bo’ladi, shuningdek ranglarni boshqalar ko’rayotganidaek ko’ra olmaganligi uchun o’ksinishi ham mumkin. Ranglarni ko’rishdagi nuqsonni daltonizm – “ranglar ko’rligi” deb ataladi. U turli shakllarda bo’lishi va inson ko’rayotgan “tasvirni” turlicha ifodalashi mumkin. Daltonizmni davolovchi vositalar mavjud emas, ammo ranglarni ko’rishni mahsus ko’zoynaklar yordamida muvofiqlashtirsa bo’ladi.
Avval aytganimizdek, ranglarni qabul qilishning buzilishi yoki ranglar ko’rligi (odatda – qisman) nasliy holat bo’lib, genetik jihatdan avloddan avlodga h-hromosoma bilan bog’liq recessiv alomat sifatida o’tadi. Soddaroq qilib tushuntirganda, agar o’g’il bolaning onasida Daltonizm bo’lsa, bola ham Daltonizmni meros qilib oladi. Agar qiz bolaning otasida ham, onasida ham Daltonizm bo’lsa, bu qiz Daltonizmni meros qilib oladi. Shunday bo’lishi ham mumkinki, onada ranglar ko’rligi belgilari yo’q, ammo u tegishli genni tashuvchisi. Bunday holda bolada Daltonizm rivojlanmasligi mumkin. O’g’il bolada Daltonizm bilan tug’ilish imkoniyati qizlardagidan ko’proq (chunki qiz bolada ko’rishning ana shunday nuqsoni bo’lishligi uchun otada ham, onada ham bu kasallik bo’lishi shart). Ma’lumotlarga ko’ra 7-10% erkaklar spektrning qizil yoki yashil ranglarni ajratishda turli nuqsonga ega bo’ladi. Ayollar Daltonizm tashuvchisi va uni naslga (ko’proq o’g’illariga) o’tkazuvchi bo’lsalar hamki, o’zlari.
Ranglarni qabul qilishning buzilishi nimaga bog’liq ranglar qabul qilinishini kolbachalar – nardan qo’zg’aruvchi reseptorlar ta’minlaydi. Ular uch turli. Kolbochkalarning har bir turi nur sezuvchi pigmentlarning muayyan turiga oid asab hujayralridan tuzilgani sababli spektrning muayyan qismini qabul qiladi. Pigmentlar shartli ravishda qizil, yashil va ko’k ranglarga taqsimlanadi. Shu sababli ranglarni to’liq qabul qiladigan odamlarni trihromatlar deb nomlanadi: ulardagi ko’z kolbochkalari uchchala rangga moslashgan pigmentlarga ega bo’ladi. Aynan qizil, yashil va ko’k ranglarni ko’ra olish qobiliyati ko’plab boshqa rngalarni va nimranglarni ajratish imkoniyatini yaratadi. Ammo biron pigment etishmasa yoki yo’q bo’lsa, ranglarni yoki bitta rangni ajratish muammosi vujudga keladi.
Uchchala rangni ajrata oladigan kishilar ana shunday ataladi, ammo ulardan qay biridir trihromatlar kabi, yoki ko’pchilik odamlar kabi me’yorida ko’ra olmaydi. Anomal trihromatlar spektrning qizil yoki yashil rangini (ba’zan ikkovini) to’g’ri qabul qilmaydi. Eng ko’p tarqalgani – yashil rangni qabul qilish buzilganligi bo’lib, uni deyteranomaliya deyiladi. Bu dard 5-6% erkaklarda va 0,3-0,4% ayollarda uchraydi.
Dihromatik ko’rish – bu spektrning qaysidir: qizil, ko’k yoki yashil qismini ko’ra olmaslik. Rangni ko’ra bilishning ayrim nuqsonlari – masalan, qizil rang ko’rinmaydigan protanopiya, yoki yashil rang ko’rinmaydigan deytranopiya kamroq, tahminan erkaklarning 1% qismida uchraydi. Spektrning ko’k rangini ko’rish qobiliyatining yo’qligi – tritanopiya – unldan ham kam usraydigan patalogiya bo’lib, erkaklarda va ayollarda bir hil chastotada (1% dan kamroq) uchraydi. Dihromatlar va anomal trihromatlar qisman Daltonizmga chalingan bo’ladi.
Ranglarni to’liq ajrata olmaslik monohromaziya deb ataladi. Bu kasallikka 0,01% odam chalingan bo’ladi, ya’ni bu juda ham kam uchraydigan hodisa hisoblanadi. Monohromaziyada odam odatda faqat qo’ng’ir ranglarning tuslarini ajrata oladi va buni ahromatopsiya deb ataladi. Ushbu patologiya odatda yoruqlikdan qo’rqish – nur ko’zlarda og’riqli tuyg’u hosil qilishi bilan bog’liq.
Ranglarni ko’rish uchun ko’zdagi kolbochkalar va ularning receptorlari mas’ul, yoruqlik va qorong’ulikni me’yorida qabul qilish uchun tayoqchalar javob beradi. Ko’z to’rpardasida 130-160 mln tayoqsimonlar mavjud (kolbochkalar 7-8 mln). Unisi ham, bunisi ham to’rpardaning yuksak differenciyalangan hujayralari hisoblanadi. Kolbasimon apparat funkciyasi buzilsa kunduzgi ko’rlik rivojlanadi. Bu holda ko’rish ziyrakligi pasayadi va bu holatni muvofiqlashtirish imkoni bo’lmaydi, yorug’lik adaptaciyasi va kunduz kuniranglarni ko’rish buziladi. Kunduzgi ko’rlik kechki payt ko’rishning yahshilanishi bilan kechadi. Ko’z to’rpardasi tayochasimon apparat funkciyasining buzilishi geperalopiya – tungi yoki shapko’rlik rivojlanishi bilan ajralib turadi. Bunday patologiyada ko’rish shom paytida va qorong’ida hiralashib qoladi. Bu kasallikda yorug’ nur tushishi yorug’likdan qo’rqish tuyg’usini rivojlatirishi mumkin. Gemeralopiya rivojlanishi A vitaminining etishmovchiligi bilan bog’liq bo’lishi mumkin.
Ranglar to’g’ri qabul qilinishini tekshirish uchun Rabkinning polihromatik jadvalidan foydalaniladi. Bu 27 ta rangli varag’lar bo’lib, ularda bir rangning fonida huddi o’shanday yorug’likdagi boshqa rangda rahamlar tasvirlangan. Agar kishida qisman Daltonizm bo’lsa, muayyan uyg’unlikda kelgan ikkala rang ham bitta rang tarzida aralashib ketadi va u tasvirdan rahamni ko’ra olmaydi. ranglar me’yorida qabul qilingan holatda esa, odam jadvaldagi rahamlarni va shakllarni osongina ajrata oladi.
